Het duurde een aantal jaren, maar het was het wachten waard: MVSA-architects en Buro Van Stigt smeedden voor de Universiteit van Amsterdam twee Rijksmonumenten samen tot spectaculaire universiteitsbibliotheek.
Tekst Eva Vroom
Fotografie Jannes Linders
De nieuwe bibliotheek ligt op het Binnengasthuisterrein in het centrum van Amsterdam, en vormt midden in het Universiteitskwartier het kloppend hart van de Faculteit der Geesteswetenschappen. Waar nu dagelijks studenten, onderzoekers en medewerkers in- en uitlopen, bevond zich vanaf de late middeleeuwen een ziekenhuis, sinds 1883 verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Toen dit Binnengasthuis in 1981 opging in het Amsterdams Medisch Centrum (AMC), bleef de UvA hoofdgebruiker van het gebouw.
De universiteit had al een kwart eeuw geleden plannen voor de bouw van een nieuwe universiteitsbibliotheek op het Binnengasthuisterrein. Deze zou oorspronkelijk verrijzen op de plaats van de voormalige Theaterschool, maar die kreeg in 2001 de status van Rijksmonument. Uiteindelijk is gekozen voor renovatie en herinrichting van twee andere Rijksmonumenten: de Tweede Chirurgische Kliniek en het Zusterhuis. Deze gebouwen, in 1897 ontworpen door architect Frans Poggenbeek, zijn getransformeerd tot moderne universiteitsbibliotheek. Daarbij was Buro van Stigt de restauratiearchitect voor de Rijksmonumenten, MVSA-architects tekende voor de nieuw te bouwen delen en voor het interieur van de bibliotheek.
‘Tree of Knowledge’
De architecten wilden in hun ontwerp geschiedenis en innovatie samenbrengen in een toekomstgericht complex, met respect voor het monumentale karakter van de gebouwen. Het programma van 300.000 boeken, 24 onderwijszalen, 1600 studieplekken, kantoren en ontmoetingsruimtes is ondergebracht op maar liefst 14,500 m2. De voormalige ziekenzalen van de Tweede Chirurgische Kliniek zijn verbouwd tot leslokalen en studieruimtes met boekenwanden, de kleinere kamers van het Zusterhuis bieden plaats aan de kantoren van de medewerkers.
Om oud en nieuw met elkaar te verbinden, is de voormalige binnenplaats tussen de gebouwen naar ontwerp van MVSA overkapt en getransformeerd tot een atrium waar je even stil van wordt, zo mooi. Ana Carmen Gutiérrez Narvarte, architect bij MVSA: “We zochten naar een groot element dat de gebouwen kon verbinden, zonder daarbij de historische gevels aan te tasten. We hebben gekozen voor deze boomvorm, omdat die verwijst naar groei en kennis.” De staalconstructie van de overkapping heeft een structuur geïnspireerd door de nerven van een blad, met in het midden een sculpturale trap, de ‘Tree of Knowledge’. Deze is ook toegankelijk voor rolstoelgebruikers, en leidt van het drukke atrium naar de rustiger studieruimtes op de bovengelegen verdiepingen. Het atrium vormt het hart van de bibliotheek en fungeert tegelijkertijd als een klimaatbuffer, waarbij de glazen overkapping zorgt isolatie en voor regenwateropvang en -afvoer.
Gedicht
Een tweede nieuwe toevoeging bevindt zich op de hoek van de Doelenstraat, tegenover Hotel de l’Europe. In dit nieuwe bouwdeel bevindt zich op de begane grond het studentencafé, toegankelijk vanuit het atrium en vanuit de voormalige kliniek. Het is een ruimte met veel daglicht en mooi zicht op de straat, een mix van hoog en laag meubilair zorgt voor een diversiteit aan zitmogelijkheden. Op de hogere verdiepingen van dit nieuwe bouwdeel kun je letterlijk ‘tussen de boeken’ studeren, en op het dak vind je een terras en een multifunctionele ruimte voor groepen.
De nieuwbouw wordt omhuld door een prachtig 3D geprint gevelscherm met brons afwerking. Gutiérrez Narvarte: “Bij het ontwerp hiervan hebben we studenten en medewerkers van de universiteit via een wedstrijd gevraagd om ideeën, die moesten verwijzen naar zowel de functie van de bibliotheek als de diversiteit van Amsterdam.” Het resultaat is een patroon waarin je al snel woorden onderscheidt: ‘Lees maar, er staat niet wat er staat!’. Het is een regel uit het gedicht ‘Awater’ van Martinus Nijhoff, vertaald in alle 24 talen die je aan de UvA kunt studeren. Het scherm vormt een duidelijke verrijking voor het straatbeeld, de glazen overkapping van het atrium kun je zien als je vanuit de richting van de Staalstraat komt.
Monumenten
Het atrium en de nieuwbouw aan de kant van de Doelenstraat contrasteren duidelijk met de monumentale bouwdelen, zegt Gutiérrez Narvarte: “We wilden goed laten zien, wat oud was en wat nieuw. Daarom hebben we voor de nieuwbouw moderne materialen toegepast. Tegelijkertijd hadden we te maken met Rijksmonumenten.” Buro van Stigt renoveerde de monumenten met veel zorg, waarbij ook de installaties werden ingepast. Na kleuronderzoek kregen de kozijnen weer hun oorspronkelijke groene kleur, nadat wel vijftien lagen verf verwijderd waren. Om de gebouwen geschikt te maken voor hun nieuwe functie, waren er uiteraard aanpassingen nodig. Zo is om de hoofdentree van het gebouw te verbreden, rechts van de bestaande ingangsdeur een exacte kopie toegevoegd.
Op verschillende plekken zijn speciale maatregelen genomen om de bestaande gebouwen intact te laten. Om de monumentale vloer in de gangen te behouden, zijn hangende trappen geplaatst, die nergens de vloer raken. “Dit soort bijzondere details en verwijzingen naar de geschiedenis vind je overal in het gebouw. Zo kregen de sanitaire ruimtes in de voormalige kliniek de groene kleur van OK-kleding, en lampen die doen denken aan OK-verlichting.” Kleur speelt een belangrijke rol in de nieuwe bibliotheek. Niet alleen decoratief, maar ook om in dit grote complex structuur aan te brengen, volgens het principe reuring-rumoer-rust. De drukste plekken, zoals het atrium, het café en ruimtes voor bijvoorbeeld lezingen, bevinden zich op de begane grond. Hier is rood toegepast. Naarmate je hoger in het gebouw komt wordt het rustiger, met blauwe en groene tinten. Voor de zolderverdieping is geel gekozen, net als voor de boeken-uitleen in de kelder.
Snijzaal
Behalve heel veel boeken (5,1 kilometer in totaal) vind je in de bibliotheek een ruime keuze aan studie- en ontmoetingsplekken. Erg mooi zijn de voormalige ziekenzalen die zo hoog zijn dat er een entresol in past, sommige met openslaande deuren naar balkons aan het atrium. Verder is er onder andere een offline room met akoestische bekleding waar je rustig kunt lezen, een discussiezaal met een U-vormige tribune-bank en een speciale brainstormruimte, de ‘boomkamer’. Een bijzondere plek is de voormalige snijzaal met zijn steile tribunes. Hier worden colleges gegeven, maar hij kan ook gehuurd worden voor lezingen en bijeenkomsten. Hij is gerestaureerd, met behoud van het oorspronkelijke karakter. Ook het monumentale trappenhuis van het Binnengasthuis is zorgvuldig gerenoveerd. Beeldhouwer Lynne Leegte maakte voor deze plek het kunstwerk ‘The Residents’: als je de trap oploopt, zie je de groepjes van albasten boeken (57 in totaal) uit de wand steken, mooi verlicht door een grote maatwerk lamp.
Kunst en cultuur maken vanzelfsprekend onderdeel uit van het interieur. Zo staat er in het atrium een vitrine met daarin restanten van middeleeuws aardewerk, gevonden tijdens de graafwerkzaamheden voor de kelder. Gutiérrez Narvarte: “Om plaats te maken voor de boekenuitleen en het boekendepot is de hele kelder uitgediept. Het was indrukwekkend om te zien hoe enorme balken deze gebouwen omhooghielden tijdens de werkzaamheden.” Op een andere manier indrukwekkend was het om terug te keren toen de bibliotheek eenmaal in gebruik was genomen door de universiteit: “Ik vond het heel mooi om te zien dat het gebouw, waar we zo intensief aan hebben gewerkt nu echt vol zit met studenten.”
mvsa-architects.com
burovanstigt.nl
Legenda
Opdrachtgever Universiteit van Amsterdam
Architect MVSA-architects, Buro van Stigt
Interieurbouwer Smeulders Interieurgroep
Kunst Lynne Leegte, Tariq Heijboer (kunstbehang
‘Vrouwen in de gezondheidszorg’
Losse meubelen Ahrend, De Projectinrichter
Terrazzo vloeren Candido
Natuursteen Slotboom Steenhouwers
Verlichting o.a. Flos
Bevesting kunst/lamp Anything is possible
Beplanting Donkergroen
Kunstbehang RIWI
Bewegwijzering RGN Signage
Aluminium plafonds en wandcassettes atriumboom MGB
Claddingsystems
Systeemplafonds en -wanden Fleurbaaij
Staalconstructies atriumkap Buiting Staalbouw
Stalen plafonds Integra
Daklicht beglazing atriumkap Licotec
Installatie Adviseur Valstar Simonis
Bouwfysica Peutz
3D gevelscherm Nedcam
Typeface designer gevelscherm Erik van Blokland
Constructeur Van Rossum Raadgevende Ingenieurs
Aannemers Vlasman, Van Hattum en Blankevoort, BINX
Smartility, Koninklijke Woudenberg
Oppervlak 16.008 m2
